Onderstaand artikel verscheen in De Juristenkrant nr. 358 van 22 november 2017.

De vrouwen wilden eigenlijk alleen dat het stopte’ en ‘Ik sta nog altijd open voor herstelbemiddeling.’ Het waren twee opvallende vaststellingen van advocate Christine Mussche over en voor haar cliëntes, na hun klachten over grensoverschrijdend gedrag tegen tv-maker Bart De Pauw. Mussche gaf daarmee aan dat hier niet per se de formeel-juridische weg gevolgd had hoeven te worden. In een later interview stelde Mussche opnieuw dat haar cliënten niet per se het ‘ontslag’ van De Pauw voor ogen hadden, maar eerder aan een bemiddeling hadden gedacht. De afweging die de VRT uiteindelijk gemaakt heeft in de zaak De Pauw kennen we niet, maar ook Christine Vancouillie, preventieadviseur en bemiddelaar bij pestklachten in ondernemingen, is er stellig van overtuigd dat in het kader van de pestwet nog veel meer gebruik zou kunnen worden gemaakt van bemiddeling. ‘Ik weet dat niet iedereen een voorstander is van verplichte bemiddeling. Maar als je het in de wet inschrijft, als onderdeel van de procedure, kan het deel worden van een cultuur. Je kan niet wachten tot mensen het zelf doen. De emotionele drivers zijn te sterk. Je moet ze sturen in de richting van de redelijkheid.’

De pestwet van 2002 heeft een procedure vastgelegd die bedrijven moeten volgen als een werknemer een klacht heeft over pesten, geweld of ongewenste intimiteiten, en sinds de wetswijziging van 2014 ook over psychosociale risico’s (zoals stress en burnout). Werkgevers moeten een risicoanalyse maken, en een interne of externe preventieadviseur aanstellen die de klachten kan behandelen. Wie een formele klacht indient, is een jaar beschermd tegen ontslag (behalve bij psychosociale risico’s). Bij een informele procedure, waarbij beide partijen in dialoog met elkaar kunnen gaan, samen met een externe bemiddelaar, is er geen ontslagbescherming. ‘Dat is ook de hoofdreden waarom de meeste werknemers kiezen voor een formele procedure’, stelt Vancouillie. Het zorgt er ook voor dat veel bemiddelaars, ondanks een veeleisende opleiding, nauwelijks gevraagd worden voor dit soort bemiddelingen.ij de klachten wegens grensoverschrijdend gedrag tegen tv-maker Bart De Pauw stond de rol van de preventieadviseur van de VRT centraal. Die bundelde de meldingen van een aantal actrices en externe productiemedewerksters tegen De Pauw, wat uiteindelijk leidde tot het verbreken van het contract dat de VRT met de tv-maker had. Het parket deed daarop een huiszoeking bij de VRT, omdat er ook sprake zou zijn van stalking, wat een misdrijf is. ‘Ik heb het gevoel dat het allemaal wat uit de hand gelopen is, en ik vraag me af of er geen andere mogelijkheden waren om dit op te lossen’, verzucht Christine Vancouillie. Zij werkt als zelfstandig extern preventieadviseur voor Provikmo, een externe dienst voor preventie en bescherming op het werk, en heeft zich daarnaast met haar bedrijfje Mediationlink toegelegd op bemiddeling bij pestklachten binnen bedrijven.

Tachtig procent van de klachten die Christine Vancouillie behandelt, zijn van werknemers tegenover hun leidinggevende of werkgever. ‘Tot 2014 kon de preventieadviseur geen formele klachten weigeren, ook al werd die klacht duidelijk onterecht ingediend. Sinds de wetswijziging van 2014 is er een versoepeling. Enerzijds is de taal gewijzigd: ‘klacht indienen’ werd ‘verzoek tot psychosociale interventie’. En een formeel verzoek kan nu ook geweigerd worden. De preventieadviseur heeft tien dagen de tijd om te beoordelen of er sprake is van pesten, en of de klacht werkgerelateerd is.’

De formele procedure zet volgens mij weinig zoden aan de dijk. De preventieadviseur hoort de betrokkenen afzonderlijk, eventueel ook getuigen, analyseert de feiten en maakt een verslag voor de werkgever. Die procedure is volgens mij geen weg naar een oplossing. Want wat zie je? Mensen worden bijvoorbeeld overgeplaatst, of ontslagen. Daarmee is het probleem niet opgelost, je krijgt het later als werkgever gegarandeerd weer op je bord. De formele procedure is dus redelijk nutteloos.’

‘Ik hoor inderdaad vaak van klagers dat ze gewoon willen dat het pesten of de ongewenste intimiteiten stoppen. Dat kan alleen als je de andere partij erin betrekt, als er een echte bemiddeling is. Hoewel de formele procedure het dus eigenlijk niet toelaat, probeer ik toch altijd een bemiddeling te doen. Het zou veel makkelijker zijn als bemiddeling in de wet werd ingeschreven als onderdeel van de klachtenprocedure. Dan wordt men verplicht om met elkaar in gesprek te gaan, en naar een echte oplossing toe te werken. Er is nu nog te veel koudwatervrees, men denkt dat bemiddeling te soft is, dat de klacht niet au serieux genomen zal worden, dat de andere partij toch niet zal willen luisteren. Of men heeft schrik dat als men niet anoniem een klacht kan indienen, men nog meer geviseerd zal worden… Vaak denkt men ook dat men al aan bemiddeling heeft gedaan, als men rond de tafel is gaan zitten, en de twee partijen hun zeg hebben gedaan. Maar dat is te vrijblijvend, zo werkt bemiddeling niet.’

‘Ik weet dat niet iedereen een voorstander is van verplichte bemiddeling. Maar als je het in de wet zet, als onderdeel van de procedure, kan het deel worden van een cultuur. Je kan niet wachten tot mensen het zelf doen. De emotionele drivers zijn te sterk. Je moet ze sturen in de richting van de redelijkheid.’

Begrip en inzicht

Volgens Vancouillie is de informele procedure dus meer aangewezen: ‘Ik stel mensen altijd voor de keuze: wilt u de lange lijdensweg van de formele procedure, of de korte pijn van een bemiddeling? Want bemiddeling, zeker met de methode die ik heb ontwikkeld, is helemaal niet soft. Je brengt de twee partijen in contact, en er worden in die eerste sessie soms pijnlijke dingen gezegd, waar ze naar moeten luisteren. Maar die leiden in latere sessies tot zelfreflectie, en inzicht in mekaars gedrag en vooral in de bedoelingen achter dat gedrag. Bij de formele procedure komt dat inzicht er helemaal niet. Je zet er gewoon veel mensen mee aan het werk, tot zelfs advocaten en de arbeidsrechtbanken toe als er een juridische procedure van komt. Maar oplossen doe je het conflict eigenlijk niet. Eigenlijk is zo’n gerechtelijke procedure alleen aangewezen als er echt sprake is van geweld. Dat soort klachten komt meestal niet bij de preventieadviseur. Dan stapt men meestal onmiddellijk naar de politie.’

‘Weet u, conflicten tussen mensen gaan altijd over dezelfde primitieve drives. Met ratio alleen los je dat niet op, je moet ook plaats laten voor de emoties van mensen. Je kunt mensen niet overtuigen met feiten alleen, maar ook met gevoelens.’

‘Als iemand zich erover beklaagt dat hij altijd alleen de zware zaken krijgt van zijn leidinggevende, of alleen de lichte, onbenullige zaken, is dat pesten? Je kan mensen beter weer laten communiceren, in een eerste stap door in te gaan op de feiten, maar in een tweede fase door te peilen naar de drijfveer achter bepaalde handelingen. Als iemand ongewenste intimiteiten uit, waarom doet hij dat, wat is zijn bedoeling daarmee? Als bemiddelaar behandel je dat met een meerzijdig partijdige benadering, en met mededogen voor beide gesprekspartners. Niemand is alleen maar slecht. De bemiddelaar probeert de echte behoeften, waarden en kwaliteiten van de andere naar boven te krijgen, zodat de partijen weer waardering kunnen geven aan mekaar. De woede moet eruit.’

Als ik een bemiddeling start, geef ik de partijen altijd de garantie dat het opgelost zal raken, dat er begrip zal zijn. Dat mag ik eigenlijk niet doen. Ik moet zeggen dat de partijen de eigenaar zijn van de oplossing, dat zij voor de oplossing zullen zorgen. Deels is dat zo, maar het klinkt te zwaar om die verantwoordelijkheid alleen bij hen te leggen. De bemiddelaar heeft daar een belangrijke rol in te spelen. Hij herstelt het vertrouwen. Dat is geen makkelijk proces. Soms lopen mensen weg tijdens zo’n sessie. Maar ik heb het nog nooit geweten dat ze niet terugkwamen. Al heeft het in één casus wel lang geduurd (lacht).’

Iemand overplaatsen of ontslaan is geen oplossing, vindt Vancouillie, maar welke oplossingen zijn er dan wel? En wie brengt die aan? ‘De partijen zelf gaan een engagement aan. Zij engageren zich om de andere tegemoet te komen. Maar dat mag niet vaag blijven, ik vraag zeer conrete engagementen. Als ze bijvoorbeeld aangeven dat ze meer zullen overleggen, dan vraag ik ‘wanneer, en hoe vaak? Ze moeten uit hun comfortzone stappen, en na verloop van tijd zal dat veranderde gedrag spontaan worden. Ik maak daar een verslag van en vraag de werkgever of leidinggevende om dat verder op te volgen. Daarnaast geef ik een aantal algemene preventieve beleidsmaatregelen mee, bijvoorbeeld over transparante communicatie. Want eigenlijk kan je veel klachten over grensoverschrijdend gedrag, pesten en zelfs burn-out terugbrengen tot een verstoorde communicatie.’

En wat met de zogenaamde psychopaten op kantoor? ‘Het komt zelden voor dat het om een psychisch probleem gaat, al heb ik het wel al eens meegemaakt. Die persoon is uiteindelijk ook in de psychiatrie beland.’

Vancouillie doet ook herstelbemiddeling, in het kader van een strafrechtelijke procedure: ‘Als er een ontslag is geweest, als het parket al is ingeschakeld, zoals in de zaak De Pauw, dan is er al een stuk schade. Bemiddeling kan dan nog altijd, maar het wordt toch een stuk moeilijker.’

Christine Vancouillie, ‘Klaar met conflicten in vier stappen’, eigen publicatie, 181p.